Haritalar denizciliğin en ikonik ekipmanlarından bir tanesi. Yüzlerce yıldır bizlere yön gösteren haritaların projeksiyon sistemlerinden ve kullanım amaçlarından bahsedeceğiz.
Harita Nedir?
Basit bir anlatımla harita, coğrafi bir bölgedeki nesleleri ve o nesnelere ait bilgileri özel işaret ve yazılarla belirli bir sistematik ve ölçek içerisinde gösterilmesine denir. Haritalar tarih boyunca farklı şekillerde sunuldu. Deri ve parşömen üzerine çizilen haritalardan dijital ortamdaki sunulan haritalara geçiş yapıldı. Denizcilikte de kullanılan haritalar bu dönüşümden payına düşenleri aldı.
Coğrafi bölgelerdeki verilerin daha sık güncellenmesi, farklı ekipmanlardan çok sayıda alınan verilerin işlenip kullanıcıya sunulma ihtiyacı ECDIS cihazlarının ve ENC harita sisteminin yaygınlaşmasına sebep oldu. Ancak bu yazının temel konusu eski sistem diyebileceğimiz kağıt seyir haritaları ağırlıklı olacak.
Günümüzde pek çok firma artık kağıt harita kullanımından elektronik harita kullanımına geçmiş durumda ve bazı seyir zabiti arkadaşlar iş hayatlarında hiç kağıt harita üzerinde çalışma yapmamış durumda.
Gemilerde kullanılan seyir haritası kullanım amacına uygun olarak iki farklı teknik ile üretilirler. Bunlardan birincisi Mercator projeksiyon sistemi ikincisi ise Gnomonic projeksiyon sistemidir. Farklı amaçlar için üretilen haritalar için bu ikisinden farklı projeksiyon sistemleri veya Mercator ve Gnomonic haritaların farklı uygulamaları kullanılabilir. Her projeksiyon sisteminin görüntüsünde mutlaka bir bozulma olacaktır. Seyir zabiti veya harita kullanıcısı kullanılan projeksiyon sisteminin hatalarını mutlaka göz önünde bulundurarak işlem yapmalıdır.
Seyir Haritası
Seyir haritaları, rota çizmek ve çizilen rotanın takibi amacıyla kullanılan haritalardır. Her haritayı seyir haritası olarak kullanamayız ve seyire uygun haritalar belirli standartlara göre çizilmiş ve güncel olmalıdır. Türk seyir haritalarının çizilmesi ve yayımlanmasından Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi Başkanlığı sorumludur.
Harita mühendisi Selman Çobanoğlu “Kartografya ve Uygulamaları Ders Notları” isimli kitabında deniz haritaları için şöyle bir açıklama yapmaktadır:
Kullanılma amaçlarına göre: Derinlikleri, belli derinlikteki deniz dibi kabartıları, deniz suyunun fiziksel özelliklerini, deniz suyu akıntılarını, hareketi, tuz miktarını, denizin biyolojik durumu (balık ve canlıların yaşama durumu), seyrüseferi (denizyollarını, rotayı)i deniz altı kum durumu, kara ayrıntılarını, deniz engellerini, batık gemileri gösteren haritalardır.
Gemilerde genel olarak iki tür projeksiyon sistemine ait haritaların kullanıldığından bahsetmiştik. Her iki türe ait haritaların da kendilerine ait avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Her iki projeksiyon sistemi de belirli bölgelerde seyir yapmak için uygundur.
Harita Projeksiyon Sistemleri
Gnomonic Harita
Gnomonic haritalar, Gnomonic projeksiyon sistemine göre üretilmişlerdir. Genel olarak kutup bölgelerinde, büyük daire seyri (Great Circle – GC) için kullanılır. Sıklıkla büyük daire rotasını Mercator haritaya geçirmek için kullanılır. Yer yüzü şekilleri ve referans hatlarının yer küre içerisinden yüzeye teğet bir düzlem üzerine yansıtılması yöntemiyle elde edilir.
Gnomonic Projeksiyonun Avantajları
- Büyük daire rotaları düz bir hat şeklinde çizilebilir.
- Kutup bölgeleri gösterilebilir.
- Yer yüzündeki bozulmalar, teğet noktasından yaklaşık 1000 nM mesafeye kadar tolere edilebilir.
Gnomonic Projeksiyonun Dezavantajları
- Açı koruyan (Conformal – Konform) projeksiyon değildir. Bir diğer ifade ile ortodromdur. Ortodrom boyu küresel trigonometri ile hesaplanabilir. Gerçek şekiller, düzlemin konulduğu teğet bölgesinin yakınlarında gösterilir.
- Kerte hatları (Rhumb lines – rota bacakları) düz bir hat şeklinde çizilemez.
- Rota ve mesafeler doğrudan ölçülemez.
Mercator Harita
Çoğunlukla Mercator haritalar, kutup bölgeleri dışında seyir haritalarında kullanılır. Silindirik projeksiyon kullanılır. Yer kürenin etrafına, ekvatora teğet bir silindir sarılması gibi tanımlanabilir. Boylamlar, Mercator projeksiyonda düz bir çizgi olarak görüntülenebilir. Enine bozulma miktarı ekvatordan uzaklaştıkça düzenli olarak artar. Dolayısıyla, gerçek şekli korumak için enlem ölçeğinin genişletilmesi gerekir. Enlem ölçeği, tüm Mercator haritalarında matematiksel olarak genişletilir.
Mercator Projeksiyon Haritaların Avantajları
- Açı koruyan (Conformal – Konform) projeksiyondur. Zabit harita üzerindeki nesnelerin boyutlarını doğru bir şekilde görebilir.
- Mevki, mesafe ve yön çok rahat bir şekilde tespit edilebilir. Mesafeler enlem ölçeğinden tespit edilebilir.
- Enlemler ve boylamlar daima dik açıdadır ve bu sayede kerte hatları harita üzerinde düz bir çizgi olarak çizilebilir.
Mercator Projeksiyon Haritaların Dezavantajları
- Büyük daire hatları, harita üzerinde düz bir çizgi olarak çizilemez.
- Yüksek enlemlerde (yani Kuzey ve Güney kutup bölgelerine yaklaşıldıkça) kara parçalarında esnemeler oluşur.
- Kutup bölgelerindeki alanlar haritada gösterilmez.
Diğer Projeksiyon Sistemleri
Harita projeksiyon sistemleri sadece yukarıda açıklaması yapıldığı gibi değildir. Gemilerde kullanılmasa da farklı projeksiyon sistemleri ve bu sistemlerin kendi içerisinde farklı uygulama teknikleri bulunmaktadır.
- Lambert Conformal
- Polar Stereographic
- Polyconic
Kaynaklar:
- Wikimedia Commons
-
Kartografya ve Uygulamaları Ders Notları – (E.) Müh.Alb. İ.Selman ÇOBANOĞLU
- The Ship Officer’s Handbook / Navigation – Capt. Khan
